They told him, “Stand on the corner with two of the biggest oranges in your hand and when an automobile goes by, smile and wave the oranges at them. Five cents each if they want one,” his uncle Jake said, “three for ten cents, thirty-five cents a dozen. Smile big,” he said. “You can smile, can’t you, Luke? You got it in you to smile once in a while, ain’t you?”
He tried very hard to smile and his uncle Jake made a terrible face, so he knew it was a bad smile. He wished he could laugh out loud the way some people laughed, only they weren’t scared the way he was, and all mixed-up.
“I never did see such a serious boy in all my life,” his uncle Jake said. ”Luke,” he said.
His uncle squatted down, so his head would be level with his, so he could look into his eyes, and talked to him.
“Luke,” he said, “they won’t buy oranges if you don’t smile. People like to see a little boy smiling, selling oranges. It makes them happy.”
He listened to his uncle talking to him, looking into his uncle’s eyes, and he understood the words. What he felt, though, was: Jake is mixed-up, too. He saw the man stand up and heard him groan, just as his father used to groan.
“Luke,” his uncle Jake said.” Sometimes you can laugh, can’t you?”
“Not him,” said Jake’s wife. “If you weren’t such a coward, you would be out selling them oranges yourself. You belong the same place your brother is,” she said. “In the ground. Dead,” she said.
It was this that made it hard for him to smile: “the way this woman was always talking, not the words only, but the meanness in her voice, always picking on his uncle Jake. How did she expect him to smile or feel all right when she was always telling them they were no good, the whole family no good?1
Jake was his father’s younger brother, and Jake looked like his father. Of course she always had to say his father was better off dead just because he was no good selling stuff. She was always telling Jake, “This is America. You got to get around and meet people and make them like you.” And Jake was always saying, “Make them like me? How can I make them like me?” And she was always getting sore at him and saying.
“Oh, you fool. If I didn’t have this baby in my belly, I’d go out and work in Rosenberg’s and keep you like a child.”
Jake had that same desperate look his father had, and he was always getting sore at himself and wanting other people to be happy. Jake was always asking him to smile.
“All right,” Jake said.”All right, all right, all right, kill me, drive me crazy. Sure. I should be dead. Ten boxes of oranges and not a penny in the house and nothing to eat. I should be dead. Should I stand in the street, holding oranges? Should I get a wagon maybe and go through the streets? I should be dead,” he said
Then Jake made a face, so sad it looked, as if nobody was ever that sad in the world, not even he, and wished he didn’t want to cry because Jake was so sad. On top of that Jake’s wife got sorer than ever and began to cry the way she cried when she got real sore and you could just feel how terrible everything was because she didn’t cry sad, she cried sore, reminding Jake of all the bills and all the hard times she had had with him and all about the baby in her belly, to come out, she said, ”Why, what good is another fool in the world?”
There was a box of oranges on the floor, and she picked up two of them, crying, and she said, “No fire in the stove, in November, all of us freezing. The house should be full of the smell of meat. Here,” she cried, “eat. Eat your oranges. Eat them until you die,” and she cried and cried.
Jake was too sad to talk. He sat down and began to wave back and forth, looking crazy. And they asked him to laugh. And Jake’s wife kept walking in and out of the room, holding the oranges, crying and talking about the baby in her belly.
Օn 27 September, one of the world’s most bitter conflicts erupted into a full-scale war. Armenia and Azerbaijan fought for six brutal weeks over the disputed region of Nagorno-Karabkah, which is internationally recognised as Azerbaijani territory but traditionally populated by a majority of ethnic Armenians.
The war ended on 10 November, after Russia brokered a ceasefire. Under this deal, Armenia has handed over seven areas in a buffer zone that surround Karabakh, and Azerbaijan has kept the territories it recaptured. Russian peacekeepers now protect the road that connects Nagorno-Karabkah to Armenia.
For nearly a century, the two communities lived in relative peace. But as the Soviet Union collapsed in the early 1990s, the dispute descended into ethnic conflict. Armenia eventually won the war. 250,000 ethnic Armenians fled reprisals in Azerbaijan and up to 700,000 Azerbaijanis fled, or were forcibly expelled from territories in and around Nagorno-Karabakh.
A ceasefire was signed in 1994. It was punctuated by sporadic escalation. But in 2020, Azerbaijan attacked seriously and won the war, in part due to backing by Turkey. Up to 90,000 ethnic Armenians were forced to flee their homes. Many are now housed in refugee camps in Armenian cities such as Yerevan, Gyumri and Goris. Local authorities say that up to 25,000 have returned since the end of the fighting.
The following are five stories of Armenian refugees, told in their own words but edited for clarity.
Սեպտեմբերի 27-ին, աշխարհի ամենադառը հակամարտություններից մեկը վերածվեց լայնամասշտաբ պատերազմի: Հայաստանն ու Ադրբեջանը վեց դաժան շաբաթ պայքարում էին վիճահարույց Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի շուրջ, որը միջազգայնորեն ճանաչված է որպես Ադրբեջանի տարածք, բայց ավանդաբար բնակեցված էթնիկ հայերի մեծամասնությամբ: Պատերազմն ավարտվեց նոյեմբերի 10-ին, այն բանից հետո, երբ Ռուսաստանը միջնորդեց հրադադարի ռեժիմին: Այս գործարքի համաձայն, Հայաստանը յոթ տարածք է հանձնել Ղարաբաղը շրջապատող բուֆերային գոտում, իսկ Ադրբեջանը պահել է իր հետ գրաված տարածքները: Ռուս խաղաղապահներն այժմ պաշտպանում են Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանին կապող ճանապարհը: Մոտ մեկ դար երկու համայնքներն ապրում էին համեմատաբար խաղաղ: Բայց երբ Խորհրդային Միությունը փլուզվեց 1990-ականների սկզբին, վեճը վերածվեց էթնիկական բախումների: Ի վերջո, Հայաստանը հաղթեց պատերազմում: 250,000 էթնիկ հայ Ադրբեջանից փախավ՝ վրեժխնդրությունից խուսափելու համար և մինչև 700,000 ադրբեջանցի փախավ, կամ բռնությամբ վտարվեց Լեռնային Ղարաբաղի և դրա հարակից տարածքներից: 1994-ին կնքվեց զինադադար: Այն կետադրվում էր սպորադիկ էսկալացիայով: Բայց 2020-ին Ադրբեջանը լրջորեն հարձակվեց և հաղթեց պատերազմում, մասամբ Թուրքիայի աջակցությամբ: Մինչև 90,000 էթնիկ հայեր ստիպված էին լքել իրենց տները: Այժմ շատերը տեղավորվում են փախստականների ճամբարներում՝Հայաստանի քաղաքներում, ինչպիսիք են Երևանը, Գյումրին և Գորիսը: Տեղի իշխանություններն ասում են, որ մարտերի ավարտից ի վեր վերադարձել է մինչև 25,000 մարդ: Ստորև ներկայացված են հայ փախստականների հինգ պատմություններ, որոնք պատմել են իրենք՝ իրենց իսկ բառերով, բայց խմբագրվել են պարզության համար:
Aida Avanesyan, 58
I was born in the Martuni region of Artsakh [the Armenian name for Karabakh] and lived in Shushi for twelve years before the current war. We were still in bed when the shelling began. The explosions were loud and clear all around us. One moment I was visiting my sister in Martuni, and the next we were in the middle of a war.
All the men in our village immediately prepared to take their wives and children to safety. Then they headed straight to the frontline. My son took us to Shushi and then went to war. We fled to Yerevan as Shushi came under artillery and rocket fire and Azerbaijani forces were getting closer. Our house remains under control of the Azeris, and I do not think we can ever go back.
My son, who is 35, fought bravely in the war. Now he has no house, no job, he has nothing left. He was planning to get married, now that cannot happen. He is living in his car instead. Before the war he was leaving for Russia every year, working there for several months and then returning to Artsakh. I do not know whether my son would like to live in Artsakh or in Armenia, or leave for Russia or Europe, but that’s his business and I’ll support him by all means.
The only thing we want is to work, earn money, and take care of our families. I work as a cook, my favourite dish is the traditional Armenian Khashlama. It is a delicious stew of lamb meat and vegetables. I am also qualified to work as a teacher or an administrator, but for now we are stuck here. I don’t want to take handouts, I do not want anything from anyone. My husband died nine years ago so we are looking after a large family.
It is not the first time I have been a refugee, sadly. My husband’s parents lived in Martuni, and every summer he would come to visit them. He had been born in Baku, the capital of Azerbaijan, but we moved to Tajikistan in 1981. There were pogroms against our Armenians in Dushanbe, the capital of Tajikistan, in 1990 because they thought ethnic Armenian refugees from Azerbaijan were coming to take their homes. We had to flee to Armenia. We went back to Dushanbe quite soon, but then a civil war broke out a few years later and we decided to leave for Arstakh permanently. Now we have been forced to flee again.
Aida Avanesyan, 58/ Աիդա Ավանեսյան, 58 տարեկան
Ես ծնվել եմ Արցախի Մարտունու շրջանում (Ղարաբաղի հայկական անվանումը) և տասներկու տարի ապրել եմ Շուշիում մինչև ընթացիկ պատերազմը: Դեռ անկողնում էինք, երբ սկսվեց գնդակոծությունը: Պայթյունները ուժեղ ու պարզ էին մեր շուրջը: Այդ ժամանակ ես այցելել էի քրոջս տուն՝ Մարտունի ու սկսվեց: Մեր գյուղի բոլոր տղամարդիկ անմիջապես պատրաստվեցին իրենց կանանց և երեխաներին անվտանգ տեղափոխել այնտեղից: Հետո ուղևորվեցին դեպի առաջնագիծ: Որդիս մեզ տարավ Շուշի, այնուհետև գնաց պատերազմ: Մենք փախանք Երևան, քանի որ Շուշին հայտնվեց հրետանային և հրթիռային կրակի տակ, իսկ ադրբեջանական ուժերը մոտենում էին: Մեր տունը մնում է ադրբեջանցիների վերահսկողության տակ, և չեմ կարծում, որ մենք երբևէ կարող ենք հետ գնալ: Որդիս, որը 35 տարեկան է, համարձակորեն կռվեց պատերազմում: Հիմա նա ոչ տուն ունի, ոչ աշխատանք, այլևս ոչինչ չի մնացել: Նա պատրաստվում էր ամուսնանալ, բայց հիմա դա լինելու բան չէ: Հիմա նա ապրում է իր մեքենայում: Պատերազմից առաջ ամեն տարի մեկնում էր Ռուսաստան, մի քանի ամիս աշխատում այնտեղ, ապա վերադառնում Արցախ: Ես չգիտեմ ՝ իմ որդին կցանկանա՞ ապրել Արցախում, թե՞ Հայաստանում, կամ մեկնել Ռուսաստան կամ Եվրոպա, ինչևէ, դա նրա գործն է, և ես անպայման կաջակցեմ նրան: Միակ բանը, որ մենք ցանկանում ենք, դա գումար վաստակել և մեր ընտանիքի կարիքները հոգալն է: Ես աշխատել եմ որպես խոհարար, իմ սիրած ուտեստը հայկական ավանդական խաշլաման է: Դա շոգեխաշած գառան մսի և բանջարեղենի համեղ համադրում է: Ես նաև որակավորված եմ աշխատել որպես ուսուցիչ կամ ադմինիստրատոր, բայց առայժմ մենք այստեղ ենք: Ես չեմ ուզում ոչ մեկից ոչինչ վերցնել: Ամուսինս մահացավ ինը տարի առաջ, այնպես որ մենք հոգ ենք տանում բազմանդամ ընտանիքի մասին: Ցավոք, առաջին անգամ չէ, որ փախստական եմ լինում: Ամուսնուս ծնողները ապրում էին Մարտունիում, և ամեն ամառ նա գալիս էր նրանց այցելելու: Ամուսինս ծնվել է Ադրբեջանի մայրաքաղաք Բաքվում: Մենք 1981 թ.-ին տեղափոխվեցինք Տաջիկստան: Տաջիկստանի մայրաքաղաք Դուշանբեում հայերի դեմ ջարդեր սկսվեցին, քանի որ նրանք կարծում էին, որ Ադրբեջանից եկած էթնիկ հայ փախստականները գալիս են իրենց տները վերցնելու: Մենք ստիպված էինք փախչել Հայաստան: Սակայն բավականին շուտ վերադարձանք կրկին Դուշանբե, բայց հետո մի քանի տարի անց այնտեղ սկսվեց քաղաքացիական պատերազմ, և մենք որոշեցինք մշտապես մեկնել Արցախ: Հիմա մենք ստիպված ենք եղել կրկին դիմել փախուստի:
Valentina Qamalyan, 57/ Վալենտինա Քամալյան, 57 տարեկան
I am also used to being a refugee. I was born in Sumgait, in Azerbaijan when it was all still the Soviet Union. In 1988, the violence started here. Azerbaijan started killing Armenians and we were some of the first refugees to flee to Armenia. It was my first time leaving for Artsakh. During all the other wars, I wanted to stay in our native lands. This time my grandchildren were so frightened, and I decided we must go to Yerevan to protect them.
The first shells that landed could have killed me. We were visiting family in Shushi when the UAVs started flying in the air. We took shelter in our homes because it was not safe to be outside. A volunteer soldier came to our house and yelled at us to evacuate. I did not listen to him. I told him this was the third war I was facing. My family called and I told my younger grandchildren who called and told them that the shelling they could hear was just a “thunderstorm” and not to worry. They did not believe me. I thought I could do something here to help with the war effort.
Here in Shushi we worked at the bakery, making bread. Before we left, I made sure I prepared dough for bread in the shelter. Then my daughter Alina rushed to the bakery under artillery fire and put it in the oven then again rushed back to the shelter. She could have been hit, but her job is very important as our soldiers need lots of bread and we could not let it get burned!
I was not ready for how intense the war became. We stayed in the shelter until the situation became completely out of control. I got a call from my daughter who was crying and begging me to leave. At one am we gathered in the Ghazanchetsots cathedral of Shushi and decided to drive to the Armenian region of Syunik. We took the road through the Lachin corridor, which was extremely dangerous at night. We had to drive slowly with our phones off and all the lights out so that Azeri drones or spotters could not see us. It took many hours. The previous wars were not like this. The thing I will remember most from this war is the burned bodies. Last time there were only shootings, now they use terrifying explosives and when you see the injured soldiers, their whole bodies are burned. Even the doctors look shocked when they see the injured.
There are still some good things that happen here. Thirty six days ago, my daughter gave birth to a baby girl here, the youngest refugee. Her name is also Valentina, after me. We hope she will be able to grow up safe and happy!
Ես նույնպես սովոր եմ փախստական լինելուն: Ծնվել եմ Սումգայիթում, Ադրբեջանում, երբ դեռ Խորհրդային Միություն էր: 1988-ին այստեղ սկսվեցին բռնությունները: Ադրբեջանը սկսեց սպանել հայերին, և մենք առաջին փախստականներից էինք, որ փախանք Հայաստան: Ես առաջին անգամ էի մեկնում Արցախից: Նախորդ պատերազմի ընթացքում մնացել եմ մեր հայրենի հողերում: Այս անգամ թոռներս այնքան վախեցած էին, և ես որոշեցի նրանց պաշտպանելու համար գալ Երևան: Առաջին արկերը, որոնք իջան, կարող էին սպանել ինձ: Մենք ընտանիքով Շուշիում էինք, երբ անօդաչու թռչող սարքերը սկսեցին սավառնել օդում: Ապաստանեցինք մեր տներում, քանի որ դրսում այլևս անվտանգ չէր: Կամավորական մի զինվորը եկավ մեր տուն և բղավեց մեզ վրա, որ տարհանվենք: Ես նրան չէի լսում: Ես նրան ասացի, որ սա արդեն երրորդ պատերազմն է, որին բախվում եմ: Կարծում էի, որ կարող եմ այստեղ ինչ-որ բան անել՝ օգնել պատերազմական իրավիճակում: Այնտեղ ՝ Շուշիում, մենք աշխատում էինք հացաբուլկեղենի արտադրությունում: Խմոր էի պատրաստել հացի համար: Աղջիկս ՝ Ալինան, հրետանային կրակի տակ շտապեցարտադրամաս և խմորը դրեց ջեռոցում, ապա նորից շտապ դուրս եկավ այնտեղից: Նա մտնում-դուրս էր գալիս, և նրան կարող էին հարվածել, բայց նրա աշխատանքը շատ կարևորում էր, քանի որ մեր զինվորներին շատ հաց էր պետք, և մենք չէինք կարող թույլ տալ, որ հացն այրվի: Մնացինք ապաստանում, մինչ իրավիճակն ամբողջովին դուրս եկավ վերահսկողությունից՝ սրվեց պատերազմը: Աղջիկս զանգահարել և լաց էր լինում, աղաչում էր ինձ հեռանալ:Գիշերը ժամը մեկին մենք հավաքվեցինք Շուշիի Ղազանչեցոց տաճարում, որոշ ժամանակ անց ճանապարհ ընկանք Լաչինի միջանցքով, որտեղով անցնելը ծայրաստիճան վտանգավոր էր գիշերով: Մենք ստիպված էինք դանդաղ քշել, մեր հեռախոսներն անջատված էին, բոլոր լույսերը հանգած էին, որպեսզի ադրբեջանական անօդաչու թռչող սարքերը չկարողանան տեսնել մեզ: Դա տևեց ժամեր:
Նախորդ պատերազմներն այսպիսին չէին: Այն բանը, որ ամենից շատ կհիշեմ այս պատերազմից, այրված մարմիններն են: Նախորդ անգամ միայն կրակոցներ էին, հիմա նրանք սարսափելի պայթուցիկ նյութեր են օգտագործում, և երբ տեսնում ես վիրավոր զինվորներին, նրանց ամբողջ մարմիններն այրված են: Անգամ բժիշկները ցնցվում են, երբ տեսնում են վիրավորներին: Այս ամենի մեջ մի քանի լավ բան կա: 36 օր առաջ աղջիկս այստեղ երեխա լույս աշխարհ բերեց ՝ ամենաերիտասարդ փախստականը: Նրա անունն էլ է Վալենտինա ՝ իմ պատվին: Հուսով ենք, որ նա կկարողանա անվտանգ մեծանալ:
Mary Javadyan, 27Մերի Ջավադյան, 27 տարեկան
I was visiting family in the village of Mets Tagher in Hadrud, near the front line when the fighting started. When the war started we were just planning to slaughter a pig, and our children were playing in the yard when shells started falling around us. I took my children and left for my mother’s house. I have four young kids, they are 8, 6, 5 and 3. Our village is close to Fizuli. Everyone fled from this region and my village fled Artsakh to Armenia.
We came to Yerevan on 29 October. My husband drove us here and left for the frontline. We stayed in a relative’s house for 15 days. We never lived in fear before this war. In April 2016, the short war lasted only four days and we thought that this time again it will last a few days and we will get back to our normal lives. Nobody could have imagined that the war would move from the frontline and reach the capital of Stepanakert. The war has always been around us. But it was normal for us, we were not frightened, we did not think about it, we just went on with our lives. I even met my husband at a goodbye event for a friend who was going to his military service. Now he lives in different places, usually in various relatives’ houses because we lost our homes in the war.
We grew up hearing many terrible stories of the first war from the 1990s. I was too young to remember but this time it is my own children who are suffering. My youngest are three and five and didn’t understand what was happening. But my eldest two could understand what was going on and were so scared.
We returned to our homes after the victory of 1994, until this war pushed us out again. But we want so much to go back. My oldest son is already learning to fight, he is taking karate lessons here at the school!
Մարտական գործողությունները սկսվեուց առաջ Հադրուդի Մեծ Թաղեր գյուղում էի: Երբ պատերազմը սկսվեց, մենք խոզ էինք մորթում, իսկ երեխաները խաղում էին բակում, ու հանկարծ արկերը սկսեցին ընկնել մեր շուրջը: Ես վերցրեցի իմ երեխաներին և մեկնեցի մորս տուն: Ես չորս երիտասարդ երեխա ունեմ, նրանք 8, 6, 5 և 3 տարեկան են: Մեր գյուղը մոտ է Ֆիզուլիին: Բոլորը փախան այս տարածաշրջանից, իսկ գյուղի ժողովուրդը փախավ Հայաստան: Մենք Երևան եկանք հոկտեմբերի 29-ին: Ամուսինս մեզ բերեց այստեղ և մեկնեց առաջնագիծ: Մենք 15 օր մնացինք հարազատի տանը: Այս պատերազմից առաջ երբեք վախի մեջ չենք ապրել: 2016-ի ապրիլին կարճատև պատերազմն էր, որը տեևեց ընդամենը չորս օր, և մենք մտածեցինք, որ այս անգամ էլ այն կտևի մի քանի օր, որից հետո կվերադառնանք մեր բնականոն կյանքին: Ոչ ոք չէր կարող պատկերացնել, որ պատերազմը կտեղափոխվի առաջնագծից Ստեփանակերտի մայրաքաղաք: Պատերազմը միշտ եղել է մեր շուրջը: Բայց դա մեզ համար նորմալ էր, մենք չէինք վախենում, չէինք մտածում այդ մասին, պարզապես շարունակու էինք մեր կյանքը:
Ամուսնուս հետ ծանոթացել ենք ընկերներից մեկի զինվորական ծառայության մեկնելուց առաջ հրաժեշտի միջոցառման ժամանակ: Հիմա ամուսինս վերադարձել է առաջնագծից և ապրում է տարբեր տեղերում, տարբեր հարազատների տներում, քանի որ պատերազմում մենք կորցրել ենք մեր տները: Մենք մեծացել ենք՝ լսելով 1990-ականների առաջին պատերազմի շատ սարսափելի պատմություններ: Այս անգամ տառապում են իմ երեխաները: Փոքր երեխաներս՝ երեք և հինգ տարեկանները չէին հասկանում, թե ինչ է կատարվում, բայց ավագ երկու երեխաներս սարսափելի վախեցած էին: 1994-ի հաղթանակից հետո ես վերադարձա իմ տուն, բայց այս պատերազմն ինձ կրկին դուրս հանեց իմ տնից: Այնքա~ն եմ ուզում կրկին վերադառնալ:
Իմ ավագ որդին արդեն սովորում է մենամարտել, նա կարատեի դասեր է անցնում այստեղ ՝ դպրոցում…
Edmon Saryan, 16/ Էդմոն Սարյան, 16 տարեկան
I am Edmon Saryan from Hadrud. Hadrud was one of the first places captured by Azerbaijan. I am only 16 years old. I had just started to study culinary arts at college in Stepanakert. But I was a student only for two weeks. On Monday I did not manage to go to college, because on Sunday morning the brutal battles started. I already understood from the sound of the shelling that it could only be war, and could be nobody but Azerbaijan. I was at home with my mother and brother. We stayed in Hadrud till 11 October. Then we came to Yerevan where we were hosted at this school.
Gurgen, my eldest brother, was in Stepanakert when the war broke out. He was working in the Armenia Hotel and he was also studying at the Institute of Applied Arts in Shushi. He stayed in Artsakh as a volunteer in the army and served on the front lines. He carried supplies for the soldiers and did many other jobs that he cannot tell us about. My family arrived in Yerevan after my father and brother returned from the front, but we want to go back. I am ready to go back any time I will be useful. We will always be ready to serve our native land.
Ես Էդմոն Սարյանն եմ ՝ Հադրուդից: Հադրուդն Ադրբեջանի գրաված առաջին տեղերից մեկն էր: Ես ընդամենը 16 տարեկան եմ: Նոր էի սկսել խոհարարական արվեստ սովորել Ստեփանակերտի քոլեջում, և ուսանող եղա ընդամենը երկու շաբաթ: Երկուշաբթի ինձ չհաջողվեց քոլեջ հաճախել, քանի որ կիրակի առավոտյան սկսվեցին դաժան մարտերը: Հրետակոծության ձայնից արդեն հասկացա, որ դա կարող է լինել միայն պատերազմ, և բացի Ադրբեջանից, ոչ ոք չի կարող լինել: Ես տանն էի՝ մորս ու եղբորս հետ: Մնացինք Հադրուդում մինչև հոկտեմբերի 11-ը: Հետո եկանք Երևան, որտեղ հյուրընկալվեցինք այս դպրոցում: Իմ ավագ եղբայր Գուրգենը Ստեփանակերտում էր, երբ սկսվեց պատերազմը: Նա աշխատում էր «Արմենիա» հյուրանոցում, սովորում էր նաև Շուշիի Կիրառական արվեստի ինստիտուտում: Նա մնացել է Արցախում՝ որպես կամավոր և ծառայել առաջնագծում: Նա զինամթերք էր տեղափոխում և կատարում էր շատ այլ գործեր, որոնց մասին մեզ չի կարող ասել: Իմ ընտանիքը Երևանում էի, հայրս ու եղբայրս ռազմաճակատից վերադարձել են, բայց մենք ուզում ենք հետ գնալ, ցանկացած պահի օգտակար լինել մեր հայրենիքին, ապրել մեր հայրենի հողում:
Elmira Hambardzumyan, 17/Էլմիրա Համբարձումյան, 17 տարեկան
I am from Qarin Tak, a village near Shushi. I studied at the local public school and finished the ninth grade. Then I entered the handicraft college in Shushi, to study at the department of catering. This year has seriously damaged the education of young people in Artaskh. At the start of this year, I was in my second term of study but then the COVID-19 pandemic almost stopped our school completely. Then after we reopened, I had just started my third term when this war broke out.
My education is incomplete, I do not have a certificate or qualifications. I have nothing except my passport. My brother is in the front. My father has just come back from Artsakh. My sister chose to leave to go back to Stepanakert two days ago with her husband. I would also like to return to Artsakh but when I imagine that my college was left behind in Shushi, which is now captured, it breaks my heart to hear that. If I had an opportunity to continue studying in Artsakh I would go there with great pleasure.
Ես Քարին տակից եմ, Շուշիի մերձակա գյուղերից մեկից: Սովորել եմ տեղի պետական դպրոցում և ավարտել իններորդ դասարանը: Հետո ընդունվել եմ Շուշիի արհեստագործական քոլեջ՝ հասարակական սննդի բաժին: Այս տարին լուրջ վնաս է հասցվել երիտասարդների կրթությանը: Այս տարվա սկզբին, երբ երկրորդ կուրս էի, սկսվեց COVID-19 համաճարակը, րեթե ամբողջովին դադարեցրեց դասերը: Հետո երբսեպտեմբերին դարձա երրորդ կուրսի սովորող, սկսվեց այս պատերազմը: Իմ կրթությունը թերի է, վկայական կամ որակավորում չունեմ: Ես անձնագրից բացի ոչինչ չունեմ: Եղբայրս առաջնագծում է դեռ, հայրս նոր է վերադարձել Արցախից: Քույրս երկու օր առաջ վերադարձավ Ստեփանակերտ: Ես նույնպես կցանկանայի վերադառնալ Արցախ, բայց երբ պատկերացնում եմ, որ իմ քոլեջը մնացել է Շուշիում, որն այժմ գրավված է, դա լսելիս սիրտս կոտրվում է: Եթե ես հնարավորություն ունենայի շարունակել ուսումս Արցախում, մեծ հաճույքով կգնայի այնտեղ:
Այսօր զրուցեցինք Հայաստանի Երկրապահների Միության վաշտի կամավորական Շահեն Հովհաննիսյանի հետ, որպեսզի տեղեկանանք, թե ինչպիսին է Հայաստան-Ադրբեջան սահմանն՝ իրենց դիրքերից: Տվյալ պահին նրանց է վստահված պահպանելու Սյունիքի մարզի՝ Մեղրիի և Կապանի շրջանների միջև, Ներքին Հանդ գյուղի Զանգիլանի տակ գտնվող դիրքերը: Վաշտն իրականացնում է հերթական մարտական հերթափոխ՝ անառիկ պահելով ՀՀ սահանները:
Ասում են, թե Ներքին Հանդ գյուղը Սյունիքի ամենահերոսական գյուղերից մեկն է: Սահմանամերձ այս գյուղը վերաբնակեցվել է 1827-28թթ. Իրանի Վինա և Արցախի Քարագլուխ գյուղերից եկած մի խումբ ընտանիքների կողմից։ Նախկինում այստեղ հայկական գյուղ է եղել, որը վկայում է մինչ այսօր կանգուն եկեղեցին։ Ներքին Հանդը՝ լինելով սահմանամերձ գյուղ, պաշտպանական և ռազմավարական տեսանկյունից կարևոր նշանակություն է ունեցել հայ-ադրբեջանական հակամարտության ընթացքում և 1991-93թթ. պատերազմական գործողությունների ժամանակ զգալի տուժել է։ 1993թ-ին ազերինները ներխուժել են գյուղ և հրդեհել այն։ Մեկ տարի անց՝ 1994թ. հանդեցիները կրկին վերադարձել են գյուղ:
Այստեղով հոսում է Արաքսի ձախ վտակը՝ Ծավ կամ Ցավ գետը, որը սկիզբ է առնում Խուստուփ լեռնազանգվածի հյուսիս–արևմտյան լանջերից և լեռնային հովտով արևմուտքից հոսում է դեպի արևելք՝ մտնելով Արցախի սահմանը։ Ծավի հովտում` համանուն գյուղի մոտ, Սոսիների պուրակն է, որը արգելավայր է համարվում: Ահա այստեղ՝ Ծավ գետի մյուս ափին, հարևան Ադրբեջանի դիրքերն են, որոնք զգալիորեն զորքեր են կուտակել վերջին օրերին: Դիրքերում խաղաղ է. երբեմն այդ խաղաղությունը <<խախտվում է>>, երբ նախաճաշի համար որոշում են միրհավ որսալ: Երբ ազերիներն իջնում են գետի ափ՝ լինելով ընդամենը 15 մ հեռավորության վրա, հայ զինվորականների հետ ունենում են շփումներ, զրույցներ, որոնց մասին կներկայացնենք մեր հաջորդ լուսաբանման ժամանակ:
Ազգագրական, Թարգմանական և Մարզական ստուգատեսների շրջանակներում՝ <<Ծագող արևի երկիր՝ Ճապոնիա>> ճամբարային նախագծի նպատակն է ուսումնասիրել, ճանաչել Ճապոնիան, նրա մշակույթը, ավանդույթները, խոհանոցը, մարտարվեստը, իմաստուն մտքերը, կենցաղը և այլն, բարելավել անգլերենից ունեցած գիտելիքները՝ իրականացնելով այս ամենն անգլերեն լեզվով:
Նախագծի մասնակիցներ՝ Արևմնտյան դպրոց-պարտեզի 10, 11, 12, 13-րդ ջոկատներ
Տեխնոլոգ-ստեղծագործողների ջոկատի հետ թարգմանելու ենք Արցախ-Հայաստան համատեղություն ծրագրի շրջանակում Արևմտյան դպրոցի կացարանում բնակվող արցախցիների մասին անգլիական հոդվածը` The Human Cost of the Karabagh War.(Ջոկատավարներ՝ Արմինե Աբրահամյան, Անուշ Դավթյան)
Ջոկատ11-րդ
Բնագետ-լրագրողների ջոկատի հետ այցելելու ենք Ագարակ՝ ձիերի խնամք իրականացնելու:
Սովորելու ենք ճապոնական (ոմանք ասում են նաև չինական) հայտնի ասացվածքի բարոյախրատական իմաստը, դիտելու ենք դրա մասին անգլերեն լեզվով ֆիլմ, սովորելու ենք բառապաշարը, ներկայացնելու ենք անգլերեն՝ պարզեցված ձևով:
Հայրենագետ-ճամփորդների ջոկատի հետ` Ազգագրական փառատոնի շրջանակում, ներկայացնելու ենք Ճապոնիան, պարապելու ենք կարատե, խաղալու ենք արևելյան մարտարվեստում ընդունված խաղեր: (Ջոկատավար Սոնա Փափազյան): Ճապոնական ավանդական նախավարժանքը և դրա պատմությունը՝ Ճապոնիայի պատմական ռադիոմարզումը
Ճապոնիա անունը նշանակում է «արևի ծագում» կամ «ծագող արևի երկիր»։ Ճապոնիան կազմված է մոտ 6,852 հրաբխային ծագման կղզիներից։ Առավել խոշոր չորս կղզիներն են Հոնսյուն, Հոկայդոն, Սիկուկուն և Կյուսուն, որոնք զբաղեցնում են Ճապոնիայի ցամաքային տարածքի մոտ իննսունյոթ տոկոսը։ Բնակչության թվաքանակով աշխարհում տասներորդն է՝ մոտ 127 մլն մարդ։ Ճապոնացիները կազմում են Ճապոնիայի ամբողջ բնակչության 98.5 %-ը։ Մայրաքաղաքի՝ Տոկիոյի բնակչությունը կազմում է մոտ 8,7 մլն մարդ։
Ճապոնիայի մասին առաջին հիշատակությունները հանդիպում են չինական պատմական տեքստերում, որնոք վերագրվում են առաջին դարին։
Սկսած 12-րդ դարից՝ Ճապոնիան ղեկավարվել է զինվորական-ավատատեր սյոգունների կողմից, ովքեր ենթարկվում էին կայսրին։
Ճապոնիան անցել է երկարատաև մեկուսացվածության շրջան՝ չհարաբերվելով Չինաստանի և Արևմտյան Եվրոպայի հետ։ 17-րդ դարի սկզբից սկսած՝ Ճապոնիան թևակոխել է երկրատև մեկուսացավածության շրջան, որն ավարտվել է 1853 թվականին, երբ ԱՄՆ-ն ստիպեց Ճապոնիային «բացել» սահմաններն Արևմուտքի համար։ Մոտավորապես երկու տասնամյակ տևողությամբ ապստամբությունների և խռովությունների արդյունքում 1868 թվականին արքունիքը կարողացավ վերականգնել Ճապոնիայի կայսեր քաղաքական դիրքը՝ Չոշյու, Սացումա և այլ տոհմերի աջակցությամբ։
19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին չին-ճապոնական առաջին պատերազմում, ռուս-ճապոնական պատերազմում և Առաջին համաշխարհային պատերազմում Ճապոնիան ձգտում էր ընդլայնել կայսրության սահմանները։ 1937 թվականին սկսվեց չին-ճապոնական երկրորդ պատերազմը։ Ռազմական գործողությունները շարունակվեցին նաև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում, որոնք ավարտվեց 1941 թվականին, երբ ատոմային ռումբերով ռմբակոծվեցին ճապոնական Հիրոսիմա, Նագասակի քաղաքները։ Ճապոնիայն ենթարկվեց կապիտուլյացիայի։
Դաշնակից ուժերի կողմից Ճապոնիայի օկուպացման ընթացքում 1947 թվականի մայիսի 3-ին կատարվել են սահմանադրական փոփոխություններ, որոնք պահպանվել են․ Ճապոնիան շարունակում է մնալ միատար սահմանադրական միապետություն, որն ունի կայսր և ընտրովի օրենսդիր մարմին (Ճապոնիայի Խորհրդարան)։
Այն նաև աշխարհի չորրորդ խոշորագույն ներկրողն է և արտահանողը։ Ճապոնիան աչքի է ընկնում որակյալ աշխատանքային ռեսուրսներով, բնակչության բարձր կրթական ցենզով, որն աշխարհում առաջատարներից մեկն է՝ ըստ բնակչության ընդհանուր թվաքանակում բարձրագույն կրթություն ստացած քաղաքացիների բարձր մասնաբաժնի։ Չնայած Ճապոնիան պաշտոնապես հրաժարվել էր պատերազմ հայտարարելու իր իրավունքից, այն աշխարհում ութերորդն է ռազմական բյուջեի մեծությամբ, որն օգտագործում է ինքնապաշտպանության և խաղաղության պահպանման նպատակով։
Ճապոնիան զարգացած պետություն է, որն ունի մարդկային զարգացման համաթվի բարձր ցուցանիշ։ Նա առաջինն է բնակչության կյանքի միջին տևողության ցուցանիշով և երրորդը՝ մանկական մահացության ցածր ցուցանիշով։ Ներկայումս աշխարհին Ճապոնիան ներկայանում է որպես ժամանակակից տեխնոլոգիաների և գիտական նվաճումների առաջատարներից մեկը։
Ճապոնական դրոշի վրայի կարմիր արևային սկավառակը և պետական զինանշանի կլոր ոսկեծաղիկը՝ քրիզանթեմը, նույնպես խորհրդանշում են ծագող արևը։ Այսպիսով՝ Ճապոնիան ժամանակակից աշխարհի հզորագույն երկրներից է։ Մյուսներից զգալիորեն տարբերվում է աշխարհագրական դիրքով, պատմական անցյալով, լեզվով, տնտեսական զարգացմամբ և այլ գծերով։ 1970 թվականից սկսած Ճապոնիայի տնտեսությունն զբաղեցրել է աշխարհում 2-րդ տեղը՝ զիջելով Միացյալ Նահանգներին։ Այդ դիրքը հետագայում նա զիջեց Չինաստանին։ Ճապոնիան համարվում է աշխարհի խոշորագույն ֆինանսական կենտրոններից մեկը։
Ազգագրական փառատոնի շրջանակում նախատեսվում է պատրաստել Ճապոնական Մոչի կամ Մոտի (ինչպես ասում են ճապոնացիները), որն ունի փոքրիկ գունավոր գնդիկների տեսք: Սա միանգամայն տարբերվող աղանդեր է մեր մշակույթի համար: Մոչիի մասին հիշատակվել է անգամ մինչ օրս հայտնաբերված ամենահին ճապոներեն գրականության մեջ: Դրա պատմությունը սկսվում է մոտ 8-րդ դարից, իսկ ճանաչելիությունը գնալով մեծանում է անգամ այսօր: Այս խմորը պատրաստելու համար բրինձը եփվում է, մանրացվում՝ հասցնելով խյուսի փափկության, այնուհետև դրանից խմոր է պատրաստվում:
Մոչի է կոչվում նաև հենց խմորը, և խմորի այս տեսակը ճապոնական ճաշացանկի մեջ ունի առանցքային տեղ և համարվում է ճապոնական քաղցրեղենի հիմնական բաղադրիչը: Ճապոնացիները սիրահար են նաև մոչի պաղպաղակի, որի պատրաստումը շատ պարզ է՝ պաղպաղակի գնդիկները դրվում են խմորի մեջ և պատվում սիրոպով կամ ջնարակով:
Ճապոնիայում այս աղանդերը պատրաստվում է տարվա բոլոր եղանակներին, սակայն հատկապես Նոր տարվա նախօրեին կտրուկ մեծանում է այս քաղցրավենիքի նկատմամբ պահանջարկը: Ճապոնիայի բնակիչները հավատում են, որ ամանորյա տոներին մոչի ուտելը գալիք տարում կբերի հաջողություն և բարեկեցություն: Հնում Ամանորին մարդիկ խմորից երկար պարաններ էին պատրաստում, որը խորհրդանշում էր մարդկանց երկարակեցությունը: Մոչին կարող են ուտել նաև պահքի մեջ գտնվող մարդիկ, քանի որ բաղադրության մեջ բացակայում են կաթնային պրոդուկտները: Բացի համեղ լինելուց՝ այս քաղցրավենիքը առողջարար է. բժիշկները խորհուրդ են տալիս մոչի ուտել բոլոր նրանց, ովքեր ունեն խնդիրներ սրտի, արյան և աղեստամոքսային համակարգի հետ: Մոչին ունի ևս մի հայտնի հատկություն. քանի որ հնուց ի վեր առողջ, գեղեցիկ ատամները համարվել են առողջության ու երկարակեցության գրավական, մարդիկ կերել են չորացրած մոչի խմորը, որն ատամներին տալիս էր ամրություն:
Մոչիի մասին կան նաև լեգենդներ. մի ճապոնացի տղամարդ որոշում է որպես կրակելու թիրախ ընտրել մոչին, և երբ նետը դիպում է դրան, այն վերածվում է սպիտակ կարապի և թռչում-հեռանում: Շուտով այդ տարածքի բոլոր բրնձի դաշտերը չորանում են, և մարդիկ մատնվեում են սովի: Ըստ լեգենդի՝ մարդիկ հասկացան, որ պետք է հարգանքով մոտենալ բրնձին և դրանից պատրաստված ուտեստներին:
Դեկտեմբերի 29-ին, Կյոկուշինկայ կարատեի մի խումբ մարզիկներ առանց կանգ առնելու խփեցին 2021 հատ ցուկի (ձեռքի ուղիղ հարվածներ): Ավանդույթը, որին հետևում ենք ամեն տարվա վերջին պարապմունքին, փոխանցվել է ճապոնական Օկինավա կղզուց՝ Օկինավայի վարպետներից: Ավանդական պարապմունքին այս անգամ ներառված էին 6 տարեկանից սկսած մարզիկներ, ովքեր անտրտունջ հաղթահարեցին փորձությունը՝ ցուցաբերելով կամքի ուժ և վճռականություն: Կարատե մարտարվեստով պարապող երեխան կամ պատանին արդեն վճռական ուղղու վրա է և երաշխավորված է՝ ունենալու առողջ և գեղեցիկ մարմին, լինելու դաստիարակված, բազմակողմանի զարգացած, նպատակասլաց ու ազնիվ մարդ:
<< Ես չեմ վախենում նրանից, ով 10000 հարված է սովորում: Ես վախենում են նրանից, ով սովորում է մեկ հարվածը 10000 անգամ>>:
Արևմտյան դպրոցում սովորողների մի խումբ պատրաստում էր “Mince Pies”` անգլիական ավանդական քաղցրավենիք, որի բուրմունքը տարածվել էր դպրոցով մեկ: Նրբահամ ու փխրուն կեքսիկներն իրենց համային հատկանիշներով գրավեցին անգամ ամենաքմահաճ համտեսողներին:
Բաղադրիչները և պատրաստման եղանակն ավելի մանրակրկիտ ներկայացված է բլոգում:
Երեք տարի առաջ, սովորողների մի խմբով՝ Գինեստեղծումը՝ տոն․ Մարդ-խաղող-այգի նախագծի շրջանակում ճամփորդեցինք Աշտարակ քաղաք, այցելեցինք Աշտարակաց մառան, որը կառուցվել է 1850֊ականներին։ Այն հարուստ էր գինու պատրաստման և պահպանման բազմաթիվ սարքերով և անհրաժեշտ իրերով՝ կարասներ, մոտ 5 տ տարողությամբ գուփ, կշեռքներ, տակառներ, 1991 թվականից շշալցված տնական գինիներ և այլն։ Սովորողների հետ մասնակցեցինք մառանի ամենակարևոր ավանդական արարողություններից մեկին՝ գինու պատրաստման համար խաղողի ճմռելուն։ Աշտարակացի գինեգործ Հովսեփ Ղալաչյանը վարպետության դաս անցկացրեց՝ ներկայացնելով գինու պատրաստման հայկական մշակույթը։ Միասին խաղողը ճմռեցինք, լցրեցինք տարայի մեջ և բերեցինք կրթահամալիր՝ Հյուսիսային դպրոց-պարտեզի մառան։ Մի քանի օր անց գինեգործ Հովսեփը հյուրընկալեց մեզ և օգնեց խաղողի չանչն ազատել հյութից և խողովակով լցնել ապակե տարաների մեջ, որը եռալու էր, դառնալու էր մաճառ, իսկ մեկ ամիս անց՝ գինի:
Նույն ժամանակաշրջանում կրթահամալիրը Աղավնաձոր գյուղից 2000 կգ խաղող գնեց՝ գինի պատրաստելու նպատակով: Կրթահամալիրի բոլոր դպրոցներում՝ մեծ ու փոքր, շուկայից գնված մի քանի կգ խաղողից արարեցին իրենց գինին, բայց դե << Հյուսիսի գինին ուրիշ է>>.- ասում էին գործընկերները և պահում այն հատուկ առիթների հյուրասիրության համար:
Աշտարակաց մառան
Գինու հանդեպ թաքուն սեր առաջացել է դեռ այն ժամանակ, երբ Համալսարանն ավարտելուց անմիջապես հետո աշխատանքի անցա գինու արտադրությամբ զբաղվով գործարաններից մեկում՝ գրասենյակում: Այնտեղի գինին չսիրեցի, բայց փոխարենը սովորեցի տարբերել լավը՝ վատից: Գինեգործության ոլորտում երկրորդ քայլս արեցի կրթահամալիրում՝ Խաղողի և գինու դպրոցի և 100 կգ խաղողից ստացված գինու ծնունդով:
Մինչ Աշտարակացից բերված<<Հյուսիսի գինին>> գինի կդառնար, ուսումնասիրեցի խաղողի և գինու համաշխարհային շուկան, հատկապես տարածաշրջանում. Թուրքիան աշխարհում չորրորդ խաղողագործական երկիրն է, Իրանը`վեցերորդ: Սակայն, Իրանում այն ավելի բուռն է զարգանում, քան Թուրքիայում: Թուրքիան 1 կգ խաղողը համաշխարհային շուկա է արտահանում 60-70 սենթով, Իրանը` 25-30, այսինքն` Իրանը միշտ եղել է շահավետ գործընկեր, քան Թուրքիան: Գինեգործների միության նախագահ Ավագ Հարությունյանի հավաստմամբ, եթե Թուրքիայի հետ իդեալական հարաբերություններ ունենանք, ապա ոչինչ չի փոխվի, որովհետև մենք նույնիսկ Իրանից խաղող չենք գնում: Ըստ նրա՝ Հայաստան կարելի է ներմուծել արգենտինյան գինի, կամ խաղող` 1 կգ-ը 30 սենթով, ինչը նշանակում է, որ Թուրքիայի տնտեսությունը գինեգործության ու խաղողագործության առումով մրցունակ չէ աշխարհում: Բայց Հայաստանի գինու շուկայի օրենսդրությունը հիմնված է ծագման վրա` ծագման երկրի խաղողը չի կարելի խառնել այլ խաղողների հետ, իրավունք չունենք օգտագործել այլ երկրի խաղող կամ գինի: Հարևան Թուրքիան այսօր տասն անգամ ավելի շատ գինի է արտադրում և արտահանում, քան Հայաստանը: Այնտեղ կան երեք խոշոր գինեգործական կենտրոններ`արևմտյան ափը Ստամբուլից մինչև Իզմիր, Կիլիկիան և Վանի շրջանը: Հունա-ֆրանսիական ներդրումների շնորհիվ զարգացած է արևմտյան ափը: Սակայն թուրքերը մեծ ակնկալիքներ ունեն Վանի և Կիլիկիայի կենտրոններից: Ազգագրագետ Հոբոսյանը նշում է, որ չնայած խաղողի հայրենիքը Հայաստանն է, այդուհանդերձ 500 տեսակի խաղողի վայրի սորտերն այսօր գրեթե գոյություն չունեն: Պետք է փորձենք աշխարհին ներկայանալ մեր էկզոտիկ «աբորիգեն» խաղողով և դրանից ստացված գինով:
Այսօր Թուրքիայում գոյություն ունեն 1200 «աբորիգեն» տեսակներ, մեր հայկականը, որոնցից 250-ը զուտ հայկական անուններ ունեն: Ուրախ եմ, որ դեռ չեն հասցրել թրքացնել հայկական այդ սորտերը: Հայերի խաղողի այգիները մնացել են նույն ձևով, ինչպես եղել են 1915 թվականին: Ասում են, որ քրդերը դրանց ձեռք չեն տվել: Պարզապես այգիները վայրիացել են: Մասնագետի հավաստմամբ՝ բավական է երեք-չորս տարի մշակես, կվերադառնա նախնական տեսքին: Սահմանի բացման դեպքում հնարավոր կլինի վերականգնել հայկական վայրի խաղողի տեսակները: Սակայն, ցավոք սրտի, շուկա այն կարտահանվի որպես թուրքական բրենդ: «ԱրմենիաՆաուին» տված հարցազրույցներից մեկում դեռ տարիներ առաջ Հարությունյանն ասել է: «Դուք ունեք երկու տարբերակ`պատերազմել, գրավել այդ հողերը և ստեղծել հայկական գինի կամ թուրքերի հետ համատեղ ստեղծել կովկասյան կամ Անատոլիայի բրենդը»: Ազգագրագետ Սուրեն Հոբոսյանի համոզմամբ`Հայաստանն ամեն կերպ փորձում է մտնել եվրոպական շուկա, բայց ճանապարհին կանգնած է Թուրքիան, ու մենք պետք է անցնենք այդ ճանապարհը: Գուցե կորուստներ ունենանք, բայց չենք կարող այդ ճանապարհից հրաժարվել, հակառակ դեպքում կհայտնվենք փակուղում:
Պատմությունը ցույց է տվել, որ հայկական խաղողի սորտերը նախ զոհ գնացին իսլամին, ապա` ցարական Ռուսաստանին, Խորհրդային Միությանը: Այս տարի էլ Արցախ աշխարհի խաղողը կորցրեցինք իսլամա-ռուսական շահագրգիռ նկրտումների հետևանքով: Այս լեն ու բոլ աշխարհում բոլորի աչքը հայի մի բուռ, բայց աստվածային հողի վրա է, տատս կասեր՝ <<Մեղր է՞ քսած>>: Այո՛, մեղր է քսած, պարարտացված մեր ժողովրդի բազմաթիվ քաղցր կյանքերով, և իզուր չէ, որ աշխարհի լավագույն սորտերը հայկական խաղողի ժառանգներն են, իսկ հայի գենը և ճակատագիրը խաղողի նման է: Ինչպես գինու համաշխարհային շուկայում 30-40 տարին մեկ գինու ճաշակի հեղափոխություն է տեղի ունենում, այնպես էլ հայի կյանքում հեղաշրջումեր են տեղի ունենում: Որպեսզի չքաղաքականացնենք, այսքանով անցում կատարենք իմ հետագա ուսումնասիրություններին, ճամփորդություններին և այս տարվա՝ 2020 թ.-ի իմ ամենամեծ ձեռքբերմանը, ասել է թե՝ նոր կյանքի արշալույսին։
Սովորողներիս հետ <<Հյուսիսի գինու>> կամ ինչպես ոմանք ասում էին <<Սենսեի գինու>> վերջնական փուլն ավարտեցինք Գինեգործ Գրիգոր Ղուկասյանի հետ, ով վարպետության դաս անցկացրեց «Հարթակ Գեղարվեստում» ակումբում, որից հետո համտեսեց մեր պատրաստած գինին, տվեց ցուցումներ՝ հետագա քայլերի վերաբերյալ։
ճամբարային օրերին այցելեցինք Քոլեջ՝ Խաղողի և գինու դպրոցի ղեկավար Արտակ Ռշտունու հետ ունեցանք տեղեկատվական դասընթաց: Հունվարյան ճամբարի օրերին ուղևորվեցինք Աշտարակի Ոսկեվազ գինու գործարան: Օրեր անց, տիար Բլեյանի ուղեկցությամբ, եղանք Գետառ-Ավանում՝ <<Գևորգյան գինու գործարանում>>, որտեղ առաջին անգամ տեսա Կախան. Աշնանն ընտրում են խաղողի հատուկ, դիմացկուն սորտեր: Հատընտիր խաղողի ողկույզները պարանների վրա նուրբ չորացման են ենթարկվում և հին հայկական «Կախանի» եղանակով պատրաստում բացառիկ հյութեղ գինի: Ինձ համար ամենապավորիչն այն էր, որ կախանի մառանում ապահովել էին ճնճղուկների մուտքը, որպեսզի նրանք ստանան իրենց բաժին խաղողը: Գեղեցիկ տեսարան էր՝ հունվար ամսին մի կողմից ծիտիկներն էին կտցահարում խաղողը, մյուս կողմից՝ մեր սովորողները:
Երրոդ քայլս 2020 թ.-ին Խաղողի և գինու դպրոց ընդունվելն էր, որպեսզի ձեռք բերեմ ավելի խորը և հիմնավոր գիտելիքներ՝ այգեգործության և խաղողագործության ոլորտում: Այգեգործությունը որոշեցի ուսումնասիրել ընտանեկան բիզնեսի համար: Ընտանիքս <<Աբգարյանս>> հյութերի արտադրությամբ էր զբաղվում, իսկ ես մտադրված էի վարձակալել այգիներ և աճեցնել մրգեր՝ հատկապես վայրի տանձ և իմ բերքը՝ որպես հումք, վաճառել Աբգարյաններին:
Ամռան ամիսներին ձևավորվեց <<Այգեգործ-գինեգործների>> ակումբը: Եթե բոլոր ուսումնական հաստատություններում դասերը սկսվում են սեպտեմբեր ամսից, իմ դասերը սկսվեցին հունիսից և այնքան բուռն, հագեցած, տեղեկատվությամբ ու գիտելիքներով հարուստ ամառ ունեցա, որ սեպտեմբերին կարծես արդեն դպրոցն ավարտած լինեի և մնում էր դիպլոմային աշխատանքի մասին մտածել: Իմ կյանքում սկսվել էր մի նոր՝ թարմ շրջան: Ուսումնասիրում էի այգեգործությունը, խաղողագործությունը՝ որպես գյուղատնտեսական արտադրության ճյուղ, որպեսզի ձեռք բերված գիտելիքները կիրառեի թե՛ ընտանեկան բիզնեսում, թե՛ կրթահամալիրում՝ փոխանցելով դրանք սովորողներիս: Արտադրությամբ ուսուցում խթանելով՝ հնարավորություն էր ընձեռնվում ավելացնել կրթահամալիրի բերքատու այգիները, խաղողի վազերը, որից ստացված բերքը Խաղողի և գինու դպրոցը օգտագործելու էր որպես հումք՝ սեփական գինու արտադրության մեջ:
Ակումբի անդաներով գործուղվեցինք Եղեգնաձորի Գետափ գյուղ՝ Wine Works Գինու գործարանի խաղողի տնկարաններ: Եղեգնաձորում մեզ դիմավորեցին “Semina Consulting” ընկերության, Wine Works Գինու գործարանի հիմնադիր և գործադիր տնօրեն Վահե Քեոշքերյանը, գործարանի գլխավոր գինեգործ Արման Մանուկյանը և Քրիստինա Մարգարյանը (Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի Բույսերի գենետիկայի և իմունաբանության խմբի ղեկավար, ավագ գիտ. աշխատող)։ Մինչև Վայոց Ձոր հասնելը մենք պատիվ ունեինք ճանապարհն անցնել գիտությունների թեկնածու, խաղողապտղագինեգործության գիտական կենտրոնի փոխտնօրեն, երջանկահիշատակ Գագիկ Մելյանի հետ՝ հետաքրքիր, տեղեկատվությամբ հարուստ զրույցներով և պատմություններով, որոնք մնացին որպես պատմական, նվիրական հուշեր։
Գինեգործության արժեքների գնահատումը բացահայտելու և հայրենիքի բազմադարյա պատմություն ունեցող այգեգործության և գինեգործության գաղտնիքները յուրացնելու նպատակով Այգեգործների ակումբը հյուրընկալվեց «Արմենիա Վայն» ընկերության գինեգործարան և այգիներ՝ Արագածոտն մարզի գյուղ Սասունիկ։
Այգեգործների ակումբը տպավորիչ ուսումնական ճամփորդություն ունեցավ նաև դեպի «ՎանԱրդի» գինու արտադրություն, որտեղ գինեգործությունը մշակույթ է՝ հին և նոր ավանդույթներով, անմոռանալի ժամանցի կազմակերպմամբ, տուրիզմով և գինու արտադրամասի կողքին հիմնված համաչափ խաղողի դաշտերով:
Ճափորդելուց բացի կրթահամալիրում հյուրընկալեցինք պատմական գիտությունների թեկնածուների, հնագետների, ինչպիսիք են Սուրեն Հոբոսյանը, Բորիս Գասպարյանը և Արթուր Պետրոսյանը: Լսեցինք Հետաքրքիր փաստեր, ծրագրեր՝ պատմական գիտությունների թեկնածուներից, ձեռք բերեցինք հետագա աշխատանքների պայմանավորվածություններ և թանկ ընկերներ:
Սեպտեմբերը սկսվեց նոր տեմպով: 2020-2021 թթ-ի Խաղողի և գինու դպրոցի ուսանողների՝ իմ երիտասարդ համակուրսեցիների հետ սկսեցինք Հյուսիսային դպրոցի՝ Գեղարվեստի, գեղարվեստական թառմայի կառուցման աշխատանքները: Պետք է ստեղծեինք խաղողի ճեմուղի, որի համար հիսուն սմ խորությամբ վեց հատ փոս փորեցինք, հետո կանգնեցրինք ձողերով սարքած սարփինա, որի վրա հետագայում կտարածվեր հարակից պատը մագլցած և վերևից ամրացված խաղողը: Թառման համալրվելու էր խաղողի տարբեր սորտերով՝ ստեղծելով դպրոցին համահունչ խաղողի գեղարվեստական անցուղի, որպեսզի Սեբաստացի աշխարհ մուտքը լինի հնձանով, որպեսզի տասներկու մետրանոց թռիչքը՝ բալենիների շարքով, զարդարի Հյուսիսային դպրոց-պարտեզի մուտքը և հետագայում հատվի Արևելքից սկիզբ առնող նմանատիպ թռիչք-թառմայի հետ։
Առհասարակ, այգեգործությամբ զբաղվելու, այգի հիմնելու համար ամենակարևորը հողը սիրելն է, այն էլ՝ հայրենի հողը, հետո նոր՝ այգու տարածքի, դիրքի ճիշտ ընտրությունը որոշելը: Ասում են՝ այգին պետք է ունենա հարավային թեքություն, որ արևն իր անկյան տակ՝ հյուսիսից հարավ պտտվելով, հպվի շարքերին: Այգին պետք է ճշտգրիտ դիրքով տնկել, քանի որ մարդը դրա համար պատասխանատու է սերունդների առաջ, քանի որ խաղողագործությունը, գինեգործությունը սերնդե սերունդ փոխանցվող մշակույթ է, քանի որ հողը ժառանգելու և որպես ժառանգություն թողնելու ավանդույթ է: Ինչպես Աբգար թագավորն է ասել, կենդանիներն անգամ ունեն հայրենիքի զգացողություն, որովհետև Աստված նրանց հարազատ հողը սիրելու բնազդով է օժտել: Էլ ուր մնաց մարդը: Հայը աշխարհի բոլոր փառքերից ավելի հարազատ հողն է սիրում, միայն երանի թե նա սովորի հողը մոտիկից՝ իր ձեռքերի մեջ ու իր ոտքերի տակ սիրել:
